piątek, 27 sierpnia 2021

Holokaust osobisty i prywatny

 „Dziewczyny ocalałe” – Anna Herbich-Zychowicz

Anna Herbich-Zychowicz, dziennikarka, żona kontrowersyjnego publicysty historycznego, Piotra Zychowicza, pisze w zasadzie bardzo podobne książki. Okoliczności się w nich zmieniają, ale konstrukcja literacka, styl tytułu, grafika okładek (młoda, atrakcyjna kobieta ze współczesną fryzurą i makijażem), pozostają te same. „Dziewczyny z Powstania”, „Dziewczyny z Syberii”, „Dziewczyny z Solidarności”, „Dziewczyny z Wołynia”, „Dziewczyny Sprawiedliwe” i najnowsza „Dziewczyny ocalałe”.

W siedmiu historiach, z których składa się książka, jest podobieństw więcej. Cudowny, bezpieczny, pełen miłości dom przed wojną, a w nim najukochańsza mamusia. Prawie zawsze jakiś starszy brat z wybitnym talentem muzycznym lub sportowym. Szablon po prostu. Oczywiście po wybuchu wojny losy kobiet (kobiet, dziewcząt, panienek, a nie dziewczyn; „dziewczyny” zaczęły być w powszechnym użyciu od lat sześćdziesiątych, wcześniej tak mówiono tylko o służących lub pasających krowy, czy karmiących świnie) bywają już bardzo różne. Ale cóż… pani Herbich-Zychowicz nie jest historyczką i pewnie jest zbyt młoda, by to pamiętać/wiedzieć.

Czy historie Danuty, Krystyny, Zofii, Aleksandry, Agaty, Inki, Niusi (uratowanej wraz z rodziną przez Oscara Schindlera), są prawdziwe i wiarygodne? Zakładam, że tak. Czasem tylko wydają mi się nieco… podkoloryzowane. To chyba Aleksandra twierdzi, że swojego wczesnego dzieciństwa niestety nie pamięta, ale za to wybuch wojny to już jak najbardziej. No cóż… w chwili wybuchu wojny miała – 2 lata (słownie: dwa). Ups!

Bohaterki tych wspomnień nie twierdzą, że Polacy byli źli, ani że byli dobrzy. Zgodnie stwierdzają, że bywało różnie. Jedni pomagali, inni wykorzystywali (w tym seksualnie), wydawali Niemcom, szantażowali, mordowali. Dalekie jest to od polaryzacji poglądów, tak powszechnej obecnie i tak łatwej do przyjęcia przez proste umysły.

Ostatecznie jest to lektura warta uwagi, napisana lekko i przystępnie, mimo trudnej tematyki.

niedziela, 22 sierpnia 2021

Małomiasteczkowe plugastwo

 „Chemia śmierci” – Simon Beckett

Bohaterem powieści jest antropolog sądowy, jeden z najlepszych w Wielkiej Brytanii, a może i nie tylko, David Hunter. Kiedy w wypadku drogowym zginęła tragicznie jego żona i córka, Hunter porzucił świetnie rozwijającą się karierę, Londyn i zwłoki, na których zna się tak dobrze, i wyjechał do małego miasteczka, Manham.

Wiejska przychodnia poszukiwała lekarza pierwszego kontaktu na umowę okresową. Na pół roku; mieszkanie zapewnione[1].

Sielanka trwała trzy lata. Do momentu, kiedy to dwóch dzieciaków znalazło rozkładające się zwłoki. Śledczy odkrywają zawodowe sukcesy Huntera w Anglii, Szkocji, Irlandii Północnej, Iraku, Bośni, w Kongo, specjalistyczne szkolenie w USA, i nakłaniają do współpracy. Zwłaszcza, że wkrótce znika kolejna kobieta. I tak David Hunter musi, choć bez zapału, wrócić do swojej profesji.

Ciało ludzkie zaczyna się rozkładać cztery minuty po śmierci. Coś, co było kiedyś siedliskiem życia, przechodzi teraz ostatnią metamorfozę. Zaczyna trawić samo siebie. Komórki rozpuszczają się od środka. Tkanki zmieniają się w ciecz, potem w gaz. Już martwe, ciało staje się stołem biesiadnym dla innych organizmów. Najpierw dla bakterii, potem dla owadów. Dla much. Muchy składają jaja, z jaj wylęgają się larwy. Larwy zjadają bogatą w składniki pokarmowe pożywkę, następnie migrują. Opuszczają ciało w składnym szyku, w zwartym pochodzie, który podąża zawsze na południe. Nikt nie wie dlaczego[2].

W miasteczku nie da się już udawać, że zabójcą jest ktoś przypadkowo przejeżdżający przez te okolice. To ktoś miejscowy, który na dodatek utrudnia poszukiwania jednej z ofiar, zakładając w pobliskich lasach sidła i wnyki, raniące ludzi. W Manham wytwarza się stan zbiorowej psychozy. Wszyscy podejrzewają wszystkich, a obcych to już mocno biorą pod lupę, a bywa i gorzej – posuwają się do przemocy.

Poza tym, co najważniejsze i oczywiste, znaleźć można też w powieści przemyślenia autora na różne tematy, na przykład stwierdzenie, że tylko strach i ludzka tragedia potrafią zmienić sługę bożego w człowieka opatrznościowego.

Dobry, może nawet bardzo dobry warsztat. Nietuzinkowa fabuła. Jednak ze względu na wyjątkową… hm… drastyczność opisów rozkładających się zwłok radzę się bardzo poważnie zastanowić przed rozpoczęciem lektury.




--
[1] Simon Beckett, "Chemia śmierci", przekład. Jan Kraśko, wyd. Amber, 2006, s. 11.
[2] Tamże, s. 5.

wtorek, 17 sierpnia 2021

Oniryczne fantazje o Marylin

 „Blondynka” – Joyce Carol Oates

Dawno, dawno temu modne były dowcipy na temat radia Erewań. Dzwonili do niego słuchacze z rozmaitymi pytaniami, a radio odpowiadało im na antenie. Pytania były różne, ale odpowiedzi zawsze zbudowane na jednym schemacie. Przykład: dzwoni słuchacz i pyta, czy to prawda, że w Moskwie rozdają za darmo mercedesy? Radio Erewań odpowiada: w zasadzie to prawda, ale nie w Moskwie, a w Leningradzie, nie mercedesy, ale rowery, i nie rozdają, lecz kradną.

Czy to prawda, że „Blondynka” Joyce Carol Oates jest biografią aktorki Marylin Monroe? W zasadzie to prawda, z tym że…

Blondynka nie zawiera zatem opisu licznych rodzin zastępczych, w których Norma Jeane przebywała, lecz tylko jednej, i to fikcyjnej; zamiast licznych kochanków, kryzysów zdrowotnych, aborcji, prób samobójstwa, a także występów ekranowych, przedstawia kilka wybranych, symbolicznych. Marilyn Monroe rzeczywiście prowadziła coś w rodzaju dziennika, pisała wiersze czy też fragmenty wierszy. Spośród nich tylko dwa wersy znalazły się w ostatnim rozdziale (“Pomocy, pomocy!“); inne wiersze zostały wymyślone. Pewne wypowiedzi w rozdziale “Marilyn Monroe dzieła zebrane” pochodzą z wywiadów, inne zaś są fikcyjne; pod koniec wspomnianego rozdziału znalazł się cytat zaczerpnięty z konkluzji O powstawaniu gatunków Charlesa Darwina. Faktów z biografii Marilyn Monroe należy szukać nie w Blondynce - która nie powstała jako dokument historyczny – tylko w literaturze przedmiotu”[1].

Autorka nazywa ten zabieg literacki synekdochą, a ja mam wątpliwości, czy tak samo rozumiemy to pojęcie. Ale mniejsza z tym. W tym momencie powinienem już dać sobie spokój z tą książką – interesowała mnie rzetelna biografia aktorki, a nie oniryczne fantazje Oates na temat Marylin Monroe związane z rzeczywistością i faktami bardzo luźno lub wcale.

„Przybyła Śmierć, pędząc wzdłuż bulwaru w gasnącym sepiowym świetle.
Przybyła Śmierć mknąca niczym w kreskówkach dla dzieci na ciężkim, pozbawionym ozdób rowerze posłańca.
Przybyła Śmierć nieomylna.
Śmierć, której nie da się nic wyperswadować.
Śmierć, której się spieszy.
Śmierć naciskająca z pasją na pedały.
Śmierć wioząca paczkę oznaczoną OSTROŻNIE PRZESYŁKA SPECJALNA w solidnym koszyku tuż za siodełkiem.
Śmierć lawirująca śmiało między ludźmi i różnymi pojazdami przy skrzyżowaniu Wilshire i La Brea, gdzie - z powodu remontu ulicy - dwa pasy ruchu biegnące w kierunku zachodnim przechodziły w jeden.
Śmierć jakże chyża!
Śmierć grająca na nosie tym kierowcom w średnim wieku, którzy nie mogli się powstrzymać przed użyciem klaksonu.
Śmierć roześmiana: Pieprz się, facet!
I ty też.
Przemykająca jak Królik Bugs obok błyszczących masek drogich, nowych samochodów.
Przybyła Śmierć nieczuła na przesycone dymem, zepsute powietrze Los Angeles.
Na ciepłe, radioaktywne powietrze południowej Kalifornii, gdzie przyszła na świat.
Zgadza się, ujrzałam Śmierć.
Śniłam o Śmierci poprzedniej nocy.
Śniłam o niej od dawna.
I wcale się nie bałam.
Przybyła Śmierć jakże rzeczowa.
Śmierć pochylona nad brązową od plamek rdzy kierownicą niezgrabnego, lecz solidnego roweru.
Przybyła Śmierć ubrana w bawełnianą koszulkę z napisem Cal Tech, w wypranych, ale nie uprasowanych spodenkach koloru khaki, w trampkach, bez skarpetek.
Śmierć z umięśnionymi łydkami i nogami porośniętymi ciemnymi włosami.
Śmierć o wygiętym kręgosłupie z rzędem zaokrąglonych kręgów.
Śmierć o pryszczatej twarzy niedorostka.
Śmierć o dzielnym sercu, bezlitośnie oślepiana promieniami słońca, które odbijały się od szyb samochodów i chromowanych powierzchni niczym od bułatów”[2].

Ciężko było, ale przebrnąłem… jakoś. Kwestie śmierci zajmują 3-4 strony, więc nie było łatwo. Postanowiłem jednak dać szansę powieści. Nie jest ona o Marylin Monroe, trudno, ale może przecież być ciekawa i wartościowa mimo to. Nie była.

„Ów dzień, dzień urodzin, będzie pierwszym, jaki Norma Jeane zapamięta wyraźnie. Ten cudowny dzień spędzony z Gladys, która bywała Matką, albo z Matką, która bywała Gladys. Kobietą niczym ruchliwy i smukły ptak o bystrym, czujnym spojrzeniu, uśmiechu, jak to sama określała, drapieżcy i ostrych łokciach, którymi dźgała cię w żebra, jeśli zbytnio się do niej zbliżyłaś. Wypuszczała przez nos świecący dym, który przypominał zakrzywione słoniowe kły, i wtedy w ogóle nie miałaś odwagi zwrócić się do niej, a już na pewno nie słowami „mamusiu” czy „mamciu”, używając tych „do porzygania słodziutkich zwrotów”, o których Gladys już dawno temu zapomniała – ani nawet patrzeć na nią zbyt natarczywie”[3].

Wtedy się poddałem. Z punktu widzenia moich oczekiwań i aktualnych potrzeb powieść „Blondynka” jest bezwartościowa. Być może posiada jakieś wartości literackie, ale poszukiwanie ich na ponad siedmiuset stronach, przekroczyło moje możliwości, zapał, determinację i dobrą wolę.





--
1. Joyce Carol Oates, „Blondynka”, przekład Mariusz Ferek, Wydawnictwo: Marginesy, 2021, tekst „Od autorki”.
2. Tamże, „Prolog”.
3. Tamże, „HPIEL”.

poniedziałek, 16 sierpnia 2021

Pierwszy seryjny morderca

 „Elegancki morderca” – Cezary Łazarewicz

Książka ma pewną wartość, ale nie taką, jakiej można by oczekiwać. O Władysławie Mazurkiewiczu, wielokrotnym mordercy (udowodniono mu sześć zabójstw; przyznał się do winy), który zabijał swoje ofiary z powodów materialnych w latach czterdziestych i pięćdziesiątych, nie dowiedziałem się w zasadzie nic więcej, niż od lat było mi wiadomo. Za to przekonałem się, po raz nie wiem który, że gdy następuje zderzenie przekonań z faktami, w przypadku wielu ludzi wygrywają przekonania.

„W wydanej dziesięć lat później na Zachodzie książce Piękni dwudziestoletni Marek Hłasko, który brał udział w procesie, tak opisuje sprawę Mazurkiewicza (Hłasko wyrwał się już spod kontroli cenzury):
Proces był kompromitacją: świadkowie bali się mówić, prokurator zręcznie zmieniał temat; zramolały obrońca Mazurkiewicza bronił go, posługując się tezą, że Mazurkiewicz jest urodzonym mordercą, typem patologicznym o wrodzonych skłonnościach zbrodniczych, a zupełnie uszedł jego uwadze fakt, że jego klient-wariat był o tyle przytomny, że przywiązywał się uczuciowo do precjozów, będących własnością jego ofiar – ofiary peklował u siebie w garażu pod betonem. Proces był pośmiewiskiem; było sprawą oczywistą, że ludzie bali się mówić, że Mazurkiewicz zręcznie kolportował informacje o swojej współpracy z UB; jest nie do pomyślenia, aby podobny wypadek mógł się zdarzyć w państwie, gdzie policja zachowuje chociaż pozory przyzwoitości. Był szpiclem i prowokatorem UB i świadkowie bali się otworzyć mordę na procesie. Wszyscy wiedzieli, że pan Władzio jest mordercą, ale wszyscy myśleli, że wykonuje wyroki swych mocodawców z UB”*.

IPN do dziś nie znalazł żadnych śladów rzekomej współpracy Mazurkiewicza z UB. To były plotki, oszczerstwa, pomówienia. Wynikały zapewne z ludowych prób zrozumienia, jak to się stało, że Mazurkiewicz działał bezkarnie tak długo, jednak nadal nie czyni to z nich faktów. Podobnie jak pomysł, że Władysław Mazurkiewicz, zwany Eleganckim mordercą lub Pięknym Władkiem, kolaborował z gestapo. Albo że przyznał się do kilkudziesięciu zabójstw.

Może wątpliwości na temat Mazurkiewicza wynikały właśnie z przekonań? Był wybitnie przystojny, elegancko ubrany, spokojny, kulturalny, dobrze wychowany, miły, uczynny, życzliwy… Ludowi pracującemu miast i wsi nijak nie pasował do wizerunku mordercy. Gdyby miał czerwony nos, brudną kufajkę i gumofilce, to sprawa wyglądałaby inaczej, prawda?

Książka podzielona została na dwie części. W pierwszej Cezary Łazarewicz opowiada o Władysławie Mazurkiewiczu i jego działaniach, i czyni to nieco chaotycznie, nie zawsze chronologicznie. Wiele razy powołuje się na reportaże Lucjana Wolanowskiego publikowane w „Expressie Wieczornym” w połowie lat pięćdziesiątych, Trzeba jednak pamiętać, że był to czas „twardej komuny” i pełnej cenzury, a to oznacza, że tekst z ówczesnej gazety może być wiarygodny, ale nie musi. Druga część jest szczegółowym zapisem, relacją z kolejnych dni procesu, a to lektura ciężka i nużąca.

Dlaczego Władysław Mazurkiewicz przyznał się do zabójstw, a bez nich prokuratura niewiele na niego miała, w tym nawet do tych przypadków, których mu nie zarzucano, nieznanych organom ścigania – nie wiadomo do dziś.







--
* Cezary Łazarewicz, „Elegancki morderca”, Wydawnictwo WAB.

sobota, 14 sierpnia 2021

700 lat historii samurajów

 „Samuraje. Triumf i upadek japońskich wojowników” – Leonardo Vittorio Arena

Pierwsze zdania Wstępu jednoznacznie wyjaśniają, o czym jest ta książka.

„Kim byli? Nieznającymi strachu wojownikami czy pozbawionymi skrupułów politykami, którzy siłą podporządkowali sobie cały naród i wprowadzili dyktaturę wojskową? A może poetami, filozofami i malarzami, maniakalnie przywiązanymi do ceremonii parzenia herbaty i zen, tak bardzo z nimi utożsamianego, że postrzeganego jako jeden z ich atrybutów? Odpowiedzi mogą udzielić wyłącznie oni sami, dlatego w tej książce to właśnie im oddaję głos, żeby mogli odeprzeć najbardziej sztampowe oskarżenia i zaprzeczyć kliszom, które nie oddają im sprawiedliwości. Odmalowuję ich życie prywatne i publiczne, uplecione z intryg, zdrad i żądzy władzy. Wstrząsały nimi ludzkie, zbyt ludzkie waśnie. Targały nimi takie same emocje jak zwykłymi śmiertelnikami? Tak, a nawet silniej. Na ich życiowe doświadczenia składały się fetyszyzacja miecza, bratobójstwa i seksualne perwersje, lecz również uduchowienie, estetyzm i... owszem, miłosierdzie. Byli wojownikami”*.

Spodziewałem się pozycji popularno-naukowej. Dostałem beletrystykę (fabularyzowany dokument) z historią i faktami w tle. Nic w tym złego. Dzięki elementom przygodowym powieść lekko się czyta, łatwiej też sobie wyobrazić opisywane sceny. Pod warunkiem, że wierzy się Arenie, że prawidłowo rozpoznał emocje konkretnych osób sprzed kilkuset lat.

Choć klasa samurajów pojawiła się w Japonii dopiero około XI-XII wieku, autor sięga do czasów znacznie wcześniejszych, nawet mitycznych. W trzynastu rozdziałach prezentuje pełny przegląd historii tych specyficznych japońskich wojowników aż do faktycznego ich końca w wieku XIX.

Polecam, choć jednocześnie uprzedzam, że – zgodnie z tytułem – jest to książka o historii samurajów, a nie o historii i kulturze Japonii.

Przy okazji takich lektur zawsze zastanawiam się, czy błędne określenie broni samurajów, pozostanie już z nami na zawsze, i wydaje mi się, że na poprawę jest już zbyt późno. Miecz charakteryzuje ostrze obusieczne. Katana japońskiego samuraja, to szabla. A błąd wynika z nieprecyzyjnego tłumaczenia angielskiego słowa „sword”. Poza tym „miecz’ brzmi poważniej, jest to określenie bardziej marketingowe. Więc nie, samuraje nie mieli mieczy, ale szable i nie, nie nosili ich na plecach. Tak to ekranowa fikcja wypiera fakty. Przy okazji – wikingowie nigdy w boju nie używali rogatych hełmów.









--
* Leonardo Vittorio Arena, „Samuraje. Triumf i upadek japońskich wojowników”, przekład: Mateusz Kłodecki, Wydawnictwo RM, 2019.

sobota, 7 sierpnia 2021

Torfowisko skrywa tajemnice

 „Wołanie grobu” – Simon Beckett

Kiedy wraca się do przyzwoitego pisarstwa po lekturze kilku pozycji polskich królowych sensacji i mistrzów polskiego kryminału, można odpocząć od wielu niedostatków, które cechują naszych autorów i mankamentów ich tzw. dzieł. Zresztą… kiepskiej literatury na polskim rynku książki pojawia się coraz więcej i nie są to tylko produkcje naszych autorów. Czy to miałoby oznaczać, że „Wołanie grobu” jest jakimś arcydziełem? Ależ skądże! To tylko tamte…

Bohaterem „Wołania grobu” jest doktor David Hunter, antropolog sądowy, pracujący na uczelni, ale przyjmujący też specjalne zlecenia policji. Druga osoba dramatu to Sophie Keller, psycholożka, także pomagająca brytyjskiej policji w odnajdowaniu miejsc ukrycia zwłok oraz profilowaniu.

Na wrzosowisku Dartmoor odnalezione zostały szczątki ludzkie. Okazuje się, że to zwłoki jednej z ofiar seryjnego mordercy i psychopaty, ogromnego potwora, Jerome'a Monka. Policja przywozi go na wrzosowisko, bo obiecał wskazać miejsce, w którym ukrył zwłoki dwóch innych dziewcząt, bliźniaczek. Monk wykorzystuję sytuację, by próbować ucieczki.

Fabuła powieści przeskakuje w tym momencie o lat osiem. Wiele się zmieniło. Huntera spotkała osobista tragedia, Sophie zamieszkała z okolicach Dartmoore i zajęła się garncarstwem… Wtedy z więzienia ucieka Jerome Monk i nikt, kto zajmował się jego sprawą, nie jest już w pełni bezpieczny.

Sophie Keller skrywa jakieś tajemnice; bała się czegoś bardzo zanim jeszcze Jerome Monk uciekł. Kilka dni później została napadnięta w swoim domu. Hunter stara się ją chronić, ale…

Jak wspomniałem, nie jest to książka wyjątkowa – po prostu kawał dobrej pisarskiej roboty, bez fajerwerków.

Okolice Dartmoor Beckett opisał tak plastycznie, że od razu musiałem wyszukać w sieci zdjęcia tych miejsc.